‘Europa staat op een kruispunt. De vraag is: hoe lang denken we nog weg te komen met een enge focus op zelfbehoud? Wie veiligheid wil, moet investeren in brede economische stabiliteit’.
Dat we leven in onstabiele tijden is een understatement. “Shocks are the new normal,” zei IMF managing director Kristalina Georgieva in 2023. En dat was nog voor de tweede ambtstermijn van president Trump. Van oorlogen en geopolitieke spanningen tot verwoestende klimaatschokken en een uitdijende schuldencrisis—de fundamenten van wereldwijde veiligheid wankelen.
Rebecca Grynspan, Secretaris-Generaal van UNCTAD, verwoordde in de Financial Times eerder al treffend welke rol economische stabiliteit daarin speelt: "De toenemende schuldencrisis in lage-inkomenslanden vormt — in een tijd van klimaatverandering en geopolitieke onrust — een van de grootste bedreigingen voor internationale vrede, veiligheid en financiële stabiliteit."
Die schuldencrisis wordt het best samengevat in één schokkend, maar haast ongekend, cijfer: 3,3 miljard mensen leven in landen die meer uitgeven aan rentebetalingen dan aan gezondheidszorg of onderwijs. Economische onzekerheid voor miljarden mensen noopt mensen tot de zoektocht naar alternatieven. Mensen leiden honger, mensen komen op straat, mensen migreren. De schuldencrisis is dus allesbehalve een ver-van-ons-bedverhaal. Financiële instabiliteit creëert het risico op een wereldwijde systeemshock. In 2010 dachten we nog dat de Griekse schuldencrisis een randfenomeen was. Enkele jaren later werd er gespeculeerd over de ondergang van de eurozone.
De prioriteitenparadox
Alleen lijkt dat soms een verre herinnering. Ook onze beleidsmakers hebben vandaag een (te) enge focus op veiligheid wanneer het over toewijzing van middelen gaat. Zo slagen Europese regeringen er in om op minder dan een week tijd een politieke doorbraak te forceren rond een verhoging van de NAVO-doelstelling naar 5% van het bbp. Dat zou voor EU-lidstaten neerkomen op meer dan 600 miljard euro extra per jaar, zo berekende de denktank New Economics Foundation. Ter vergelijking: de Europese investeringskloof voor klimaat en sociale doelen wordt geschat op 375 tot 526 miljard euro.
Ondertussen blijven de werkelijke multimiljarden onaangeroerd. Grote techbedrijven, farmaceutische reuzen en oliegiganten maken handig gebruik van belastingparadijzen en gunstige deals om nauwelijks belastingen te betalen – ondanks recordwinsten! Maar ook de allerrijksten zelf, vaak de eigenaars van die bedrijven, ontsnappen structureel aan de verplichting om bij te dragne naar vermogen. Liever laten ze delen van Venetië afsluiten voor extravangante trouwfeesten. Rijke landen spelen daar zelf een sleutelrol in. Ze faciliteren belastingontwijking en ondermijnen zo de publieke dienstverlening — net die publieke investeringen waarop onze sociale én geopolitieke stabiliteit gebouwd is.
“Veiligheid” wordt vandaag verengd tot militaire macht. Maar wie sociale en milieu investeringen inruilt voor wapens, ondermijnt net de veerkracht die veiligheid vereist. Het gebrek aan schone energie maakte Europa bijvoorbeeld erg kwetsbaar in 2022. Terwijl meer tanks en gevechtsvliegtuigen jaarlijks bijna 200 miljoen ton extra CO₂ zouden uitstoten. Alsof het klimaat en onze sociale welvaartstaat nog een oorlog moeten verliezen.
Short-termism versus nieuwe vrienden zoeken
Nochtans zijn er ook andere manieren waarop we aan internationale stabiliteit en economische veiligheid kunnen werken dan via centen alleen. Terwijl het multilaterale systeem piept en kraakt, ontstaat er namelijk geopolitieke ruimte. De Verenigde Staten blokkeren structurele multilaterale hervormingen, stoken verdeeldheid en zetten steeds vaker druk via bilaterale deals. China bouwt ondertussen gestaag aan zijn internationale invloed — onder meer via de BRICS-alliantie — en profileert zich nadrukkelijk als partner van het mondiale Zuiden. Europa zou zich net nu opnieuw kunnen positioneren en nieuwe bondgenoten zoeken. Alleen lijkt Europa voorlopig haar morele en strategische kompas kwijt, zwevend tussen retoriek en terughoudendheid.
Neem de onderhandelingen voorafgaand aan de VN “Financing for Development”-top van begin vorige maand. Terwijl debetlanden aandrongen op meer eerlijke en transparante afspraken over de herstructurering van hun schulden, ging de EU vol op de remmen. Het roept vragen op over de geloofwaardigheid van Europa als mondiale partner.
In veel landen groeit het gevoel dat de EU graag praat over solidariteit, maar handelt vanuit zelfbehoud en eigenbelang. Jayati Ghosh, Indiase ontwikkelingseconome en professor aan Universiteit van Massachusetts Amherst, verwoordde dat treffend tijdens diezelfde 4de ‘financing for development’ VN-top: “De G7 en de EU beseffen niet hoeveel legitimiteit ze verloren hebben. Van het blokkeren van patentvrijgave op corona-vaccins (de TRIPS-waiver),de manier waarop grondstoffen worden ontgonnen, tot de protectionistische maatregelen onder vlag van de groene transitie — al die keuzes worden gezien in de rest van de wereld. De wereld is veranderd. Iedereen heeft vrienden nodig. Vroeg of laat zullen ook jullie dat ondervinden. Het ontbreekt aan verstandig eigenbelang als je denkt dat je op deze manier kunt doorgaan. Dit gaat over toekomstbeleid. Over tonen dat je bereid bent macht te delen."
Europa staat op een kruispunt. De vraag is: hoe lang denken we nog weg te komen met een enge focus op zelfbehoud? Wie veiligheid wil, moet investeren in brede economische stabiliteit. Wie wereldwijd gewicht wil, moet zich ook als partner gedragen. Vrienden koop je niet met bommenwerpers. Maar je kunt ze wel verliezen door korte termijn eigengewin.
- Deze bijdrage verscheen eerder bij Knack.