Alleenstaanden en alleenstaande ouders, mensen die geen werk vinden of het moeten zien te rooien met een slecht betaalde job, jonge gezinnen die het mogen vergeten een eigen stek te kopen: de levensstandaard van de middenklasse is voor steeds meer mensen niet meer dan een verre droom. Die middenklasse, en zeker de hogere middenklasse, is de afgelopen decennia heel wat welvarender geworden, maar lang niet iedereen weet daarvan te profiteren. Een derde van alle inwoners van België valt uit de boot. Zij zien het middenklasseschip steeds verder wegvaren, en dreigen kopje onder te gaan – en de overheid heeft in haar beleid maar weinig oog voor deze nieuwe kwetsbaarheid.
Dat is het plaatje dat een analyse van het onderzoeksrapport De lage middenklasse in België laat zien. De zo geroemde stabiliteit van de middenklasse in België, de basis waarop ons samenlevingsmodel steunt, is deels valse schijn: de kernmiddenklasse staat onder druk, en dubbel zoveel mensen zijn weggezakt uit de middenklasse naar de lagere inkomensklassen als dat er zijn weten op te klimmen naar de hogere inkomensklassen. De samenleving polariseert, en de kloof tussen de lagere inkomensklassen en de rest van de samenleving is de afgelopen dertig jaar alleen maar toegenomen.
Er heeft zich immers een omwenteling in ons samenlevingsmodel voorgedaan, waarvan de effecten zich nu sterk laten voelen: de omslag van een kostwinnersmodel, waar één inkomen volstaat om het gezin te onderhouden en tot de middenklasse te behoren, naar een tweeverdienersmodel. In dat nieuwe model gaat het gezinsinkomen er natuurlijk fors op vooruit: een goede zaak, toch voor wie ervan kan profiteren. Maar wie niet kan rekenen op twee inkomens uit arbeid, zoals alleenstaanden en alleenstaande ouders, of mensen die nog maar moeilijk aan de bak komen op de arbeidsmarkt zoals kortgeschoolden, moeten het stellen met een inkomen dat hierdoor steeds verder achterblijft op wat nodig is voor een middenklassebestaan.
Bovendien zijn de lonen voor de laagste inkomens ook veel minder sterk gegroeid dan de inkomens in de hogere regionen van de samenleving. Het resultaat is dat de ongelijkheid in de samenleving vóór herverdeling sterk gegroeid is, en dat de herverdelingsmachine sputtert: we slagen er minder dan ooit in om door herverdeling mensen uit armoede of de lage middenklasse richting middenklasse te tillen. Voor mensen op de onderste treden van de sociale ladder wordt de situatie steeds precairder.
In voorgaande generaties konden brede lagen van de bevolking zich nog beschermen tegen een daling van hun levensstandaard bij tegenslag of pensionering door het verwerven van een eigen huis: een politiek die actief gestimuleerd wordt door het overheidsbeleid. Dat gaat echter niet meer op voor wie nu op actieve leeftijd is en moet rondkomen met een lager inkomen: het woningbezit in de lagere inkomensklassen is in elkaar gestuikt, en daarmee verdwijnt ook hun bescherming tegen een verdere afkalving van hun levensstandaard bij pech of pensionering. Deze nieuwe generaties worden gekenmerkt door een fundamentele kwetsbaarheid.
Te vaak blijft de overheid echter blind voor deze nieuwe kwetsbaarheid. Nog erger: door haar beleidskeuzes vergroot ze zelfs de kwetsbaarheid van mensen in armoede en in de lage middenklasse. Ze geeft miljarden euro’s uit aan het stimuleren van het woningbezit bij de hogere middenklasse. Het drijft de woningprijzen op en komt vooral ten goede aan de bankensector, maar maakt wonen onmogelijk duur voor wie niet kan rekenen op een dubbel inkomen uit arbeid.
In plaats van lagere inkomens extra ondersteuning te geven en de combinatie van een sociale toeslag met werk mogelijk te maken, wil ze mensen die geen werk vinden nog dieper in armoede duwen. Ze hervormt de kinderbijslag, maar mist de kans om een fundamenteel verschil te maken voor gezinnen die moeten rondkomen met een lager inkomen. Ze doet veel voor de hogere middenklasse, maar ten koste van wie het met minder moet doen.
De samenleving is veranderd, steeds meer mensen hebben moeite aan te haken bij de middenklasse, het beleid laat hen in de steek.
— Dit stuk verscheen eerder in De Morgen.