Op de internationale dag van waardig werk herinneren we een les van Aristoteles: waardig werk is geen luxe maar een noodzaak. Zonder goed werk, geen democraten.
Het oude Athene geldt als de bakermat van de democratie. Maar die democratie zag er heel anders uit dan de onze. Ze was directer en had geen vast gekozen parlement, maar ze sloot ook grote groepen uit. Niet alleen vrouwen, slaven en buitenlanders, maar ook gewone werknemers mochten niet deelnemen. En dat zegt ons iets over de democratische waarde van waardig werk.
Aristoteles stelde een duidelijke voorwaarde voorop: een burger die meedoet aan de democratie moet vrij en zelfstandig kunnen denken. Alleen wie beschikt over zelfredzaamheid en onafhankelijkheid mocht meebeslissen.
Daardoor vielen nogal wat groepen uit de boot. Ten eerste kinderen. Zij zijn nog niet volwassen genoeg om vrij te zijn. Maar ook vrouwen en buitenlanders. Volgens de oude Griek zouden de eersten te gebonden zijn aan hun huishouden. De laatsten werden gezien als ‘gasten’: het was niet aan hen om de toekomst van de stad waarin ze te gast waren te bepalen. Ook slaven waren uitgesloten. Die waren per definitie afhankelijk van hun meester en konden dus nooit vrij deelnemen.
Maar wist je dat ook gewone werknemers niet mochten meedoen? Ambachtslieden en loonarbeiders waren volgens hem te afhankelijk van hun werk om echt vrij te denken. Hun arbeid maakte hen dus niet geschikt om mee te beslissen in de polis.
Europese Studie
Die redenering klinkt elitair, maar de kern blijft actueel: werk dat afhankelijk maakt, knaagt aan het vermogen om als vrije burger deel te nemen aan de democratische samenleving.
Recent Europees onderzoek van het Duitse instituut voor Economisch en Sociaal Onderzoek (WSI) bevestigt wat Aristoteles vermoedde: werkomstandigheden beïnvloeden in sterke mate je houding tegenover democratie. In tien EU-landen bevroegen de auteurs 15.000 werknemers (waaronder België) over hun werkomstandigheden, hun inspraak op het werk en hun geloof in democratie.
De studie toont aan dat waardig werk belangrijk is voor het geloof in het belang van democratie. Werknemers die genieten van betere werkomstandigheden en beschikken over een hogere autonomie in hun job, en die een interessantere job hebben, geloven sterker in het belang van democratie dan anderen.
De analyse (maar niet het taalgebruik) van Aristoteles doorstaat dus de tand des tijds. Achter zijn conclusie kunnen we niet staan. Hij sloot groepen die niet vrij zijn in hun werk simpelweg uit. Wij moeten het tegenovergestelde doen. Wij moeten werk hervormen zodat het emancipeert. En daar wringt soms het schoentje. De meeste cijfers voor België zijn op het eerste zicht goed. De arbeidskwaliteit in België ligt relatief hoog, maar onder dat kalme water schuilen grote ongelijkheden. Kortgeschoolde werknemers hebben significant minder goede jobs, en dat al jarenlang. Cijfers van het Europees sociaal onderzoek tonen een verbetering van de arbeidskwaliteit van hooggeschoolde werknemers, maar veel minder (of niet) voor kort-geschoolde.
De vertaling daarvan in de politiek is duidelijk. Kortgeschoolde werknemers geloven veel minder in hun politieke kunnen dan andere. Bijna de helft van de hooggeschoolde werknemers heeft redelijk wat vertrouwen in hun eigen politieke kunnen. Voor de lager geschoolde werknemers is dat maar 16%.
Via het werk sluiten we dus ook, net als Aristoteles, grote groepen uit van onze democratie, en dat kunnen we ons niet permitteren. Oplossingen bestaan en velen zijn bekend. Noord-Europese landen doen het beter qua werkorganisatie en betrokkenheid van werknemers. En ook onze noord- en oosterburen kunnen ons iets leren over de rol van de ondernemingsraad.
Onze Buren
Nu onze democratie onder druk staat is de les van Aristoteles actueler dan ooit. De dag van waardig werk draait daarom niet enkel om moraal of economie. Ze draait om politiek. Democratie kan alleen bloeien als burgers vrij en zelfstandig meedoen. Dat vraagt om werk met inspraak, zekerheid, autonomie en respect.
Als we democratie willen redden, moeten we beginnen op de werkvloer.
- Deze bijdrage verscheen eerder bij De Morgen.
Stan De Spiegelaere is kernlid van Denktank Minerva, gastprofessor aan de UGent en directeur beleid & onderzoek bij UNI Europa. Hij is auteur van Mondige burger, stille werker? (EPO, 2025). Boeklancering op 19 november in Gent (Ons Huis, Vrijdagsmarkt).